Küçük Ünlü Uyumu
Düzlük yuvarlaklık uyumu olarak da bilinir.
Bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüler bulunur: anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
Büyük ve küçük ünlü uyumuyla ilgili yukarıdaki kurallar aşağıdaki çizelgede de gösterilmiş ve örneklendirilmiştir:
Ekleyenin Notu: Bu kural Türkçenin ilk dönem metinlerinden itibaren her dönemde görülen bir kural değildir. Zaten bu kural yirminci yüz yılda çıkmış bir kuraldır. Ayrıca Türkçenin tüm lehçelerinde Kalınlık-İncelik Uyumu kuralı söz konusu iken Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu söz konusu değildir. Bu sebeple bir kelimenin Türkçe olup olmadığına bakarken bu kurala bakmak çok doğru değildir.
Bu kuralı metinlerde rahatlıkla çözebilmek için pratik bir yol vardır. Elbette yukarıdaki yolu ezberlemek bilimsel açıdan daha doğru olabilir ama biz yine de pratik yolu verelim:
balık eti => balık eti
ordu gölü => üslup ya da kale
Mantık çok basit. Aradaki oka dikkat edin. Okun sol tarafındaki balık eti ‘ndeki sesli harflerden birisi geldiğinde devamında da balık eti ‘nden bir tane sesli harf gelmelidir.
Örneğin:
“Kerpeten” kelimesine bakalım. İlk sesimiz “e” sesidir. Acaba “e” sesinden sonra ikinci ses olan “e” gelebilir mi?
balık eti => balık eti kuralına göre bu mümkündür. Şimi ikinci ses olan “e” sesinden sonra üçüncü ses olan “e” sesi gelebilir mi?
balık eti => balık eti kuralına göre bu da mümkündür. O halde “kerpeten” kelimesi düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır.
Yine bir diğer örnek:
“Türkçe” kelimesinde ilk sesimiz “ü” sesidir. “ü”den sonra acaba “e” gelebilir mi?
ordu gölü => üslup ya da kale kuralına göre ordu gölü ‘ndeki “ü” sesinden sonra okun diğer tarafındaki üslup ya da kale ‘deki seslerden bir tanesi gelir. Demek ki bu kelime de küçük ünlü uyumuna uyuyormuş.
Unutmamanız gereken tek şey, bu uyuma bakarken her ünlü harfi kendinden sonra gelen ünlü harf ile değerlendirmektir.
Okuduğunuz bu yazı o kadar beğenildi ki, bugün 1 kez, toplamda ise 1 kez okunmuştur.
